Soru: Küreselleşme mutlak olarak kötü mü?
Prof. BİRGÜL AYMAN GÜLER (BAG): Küreselleşme insanların birbirlerine giderek daha yakın, birbirleriyle daha yoğun ilişki içinde olması diye tanımlanırsa, hiç iyi bir şey değil. Dünyada insanlar doğaya karşı mücadeleye başladıkları günden bu yana durmadan birbirlerine yaklaşıyorlar çünkü. Tekerleğin icadı insanları birbirine yaklaştırdı, buharlı gemiler okyanusların aşılmasını sağladı kıtaları yakınlaştırdı, telefonun icadı insanları sesle yakınlaştırdı, internetin icadı bunu çok daha hızlı hale getirdi. Küreselleşme insanların birbirlerine daha yoğun biçimde yakınlaşması ise demek ki anlamını kaybetti. Küreselleşme bu değil. Küreselleşme bir dünya düzeninin adı. Hiçbir zaman dünyanın düzeni insan iradesinden bağımsız bir zorunluluk olmamıştı. Dünyaya düzen veriliyorsa, adı üzerinde, bunu dünyaya hâkim birtakım akımlar yapıyor demektir. O halde bu dünya düzeni yönetilen bir şeydir. Yönetildiğine göre de, her değişiklikte o değişiklikten kaybedenler ve kazananlar var demektir. O halde küreselleşme iyi ve kötü yanları olan karmaşık bir şey değil, günümüzde inşa edilmeye çalışılan dünya düzeninin adıdır.
Soru: Küreselleşme, insan hayatını iyileştirerek mi işliyor yoksa kötüye mi götürüyor?
BAG: İnsanlık adına genel olarak kayba yol açan bir dünya düzeni inşa edildiği kanısındayım ben. Bu dünya düzeni yönetilen bir süreç; politikaları üzerinde ve tek kutuplu dünya dediğimiz bir ortamda gerçekleştirilen bir süreç. Yani 20. yüzyılda olduğu gibi, dünya sosyalist sistemi, dünya kapitalist sistemi, hatta bir üçüncü dünya diye farklı bloklara ayrılmadığı, kapitalizmin egemen hale geldiği, dolayısıyla sınırsız bir hareket alanı kazandığı bir ortamda gerçekleşiyor. Bu yeni dünya düzeni, kapitalizm dediğimiz sistem tarafından inşa ediliyor. Demek ki temel olarak 300 - 400 yıldan bu yana, kapitalizmin mantığı neyse, o mantık üzerine kuruluyor. Kapitalizmin temel mantığı, eşitsiz gelişme yasasıdır. Kapitalizm, dünyada insanlık adına ilerici diyebileceğimiz neyi yaratmışsa, onu, eşitsizliği körükleyerek yaratabilmiştir. Zaten eksik tarafı, aksayan tarafı da budur. Küreselleşme bütün dünya için bir açılma, bir kucaklaşma olarak sunulmuştu en başta, üzerinden 20 küsür sene geçti, dünyanın kucaklaşamadığını gördük. Dünyada şimdiye kadar, 1980'lere kadar yine kapitalizmin eşitsiz gelişme yasası tarafından yaratılmış farklılıklar üzerine inşa edilen bir yeni dünya düzeni gördük. O dünya düzeni mevcut eşitsizlikleri derinleştirme etkisi yarattı. Dünyanın doğusu batıya göre yoksuldu, günümüzde bunu güneyi kuzeye göre daha yoksul diye ifade ediyoruz; şimdi o farklılık açlıkla tariflenir hale geldi. Afrika 1980'li yıllara kadar yoksuldu; 1980'lerden bu yana Afrika, aç. Yani eşitsiz gelişme yasası kapitalizmin, küreselleşme adı verilen bu yeni dünya düzeniyle, daha iyiye, daha insaniye, daha eşitçi bir gelişmeye, zenginliği daha adil paylaşmaya ve demokrasiye doğru açılacağı yerde, 300 - 400 yıllık kapitalizmin hastalıklarını daha da yapılaştırdı kurumsallaştırdı. Bu çok açık bir biçimde dünyanın zengin ülkeleriyle yoksul ülkeleri, gelişmiş ülkeleriyle az gelişmiş ülkeleri arasında adeta bir kopuş anlamına geldi. Aynı zamanda gelişmiş ülkelerin kendi içinde de alt sınıflardan üst sınıflara doğru, zenginliğin üst sınıflar lehine bölüşülmesini sağlayan siyasal rejimlerin inşası anlamına geldi. Yeni sağ reformlar olarak bilinen, Thatcherizm, Reaganizm, sağlık sisteminin özelleştirilmesi, eğitim sisteminin özelleştirilmesi, insanların sosyal güvenlik sistemini bir toplumsal hak olarak görmekten vazgeçmeye zorlandı, alıştırıldı. Bu politikalar sonunda gelir dağılımı dediğimiz şey, gelişmiş ülkelerin kendi içinde de yoksullar aleyhine daha da derinleşir hale geldi.
Soru: Gelişmiş ülkelerde yaşayan yoksullar henüz bunu hissetmiyorlar herhalde... Çünkü yer yer isyan edenler arasında o gruptan katılımcı pek görülmüyor...
BAG: Gelişmiş ülkelerde, farklı gelir grupları arasındaki uçuruma bakıyorsunuz, belki Türkiye'deki kadar önemli bir uçurum, ama, ülkenin gayri safi milli hasılası büyüklüğüne bakınca, oradaki yoksulluk, dünyanın geri kalan ülkelerine oranla, daha altından kalkılabilir, kabul edilebilir boyutlarda karşımıza çıkabiliyor. Ama ülkenin kendi ölçüleri içinde, üst gelir grubuyla alt gelir grubu arasındaki mesafe çok büyük.
Soru: Küreselleşmeyi daha görünür hale getirelim: Dünyayı küreselleşmeye zorlayan motor ne; kim idare ediyor bu motoru; kontrol alanı ne ve nereye varmaya çalışıyor?
BAG: Küreselleşme adı verilen dünya düzeninin itici gücü, öyle görünüyor ki, transnasyonal şirket diye andığımız, dünya ölçeğinde büyük tekellerdir. Yavru şirketleriyle beraber sayılarının 40 bin civarında olduğuna ilişkin Birleşmiş Milletler rakamları vardır. Sürekli kendi aralarında birleşmeleri yoluyla sayıları günden güne azalan, dünya tekelleri, küreselleşmenin sahipleri, yöneticileri, hızlandırılmasını arzu edenler, dünyaya yeni bir biçimi verme konusunda en ısrarlı olanlar. Bu tekellerin mekanları, dünyanın gelişmiş ülkeleridir.
Soru: Yani küreselleşmenin arkasında sadece ABD'yi görmek yanlış...
BAG: Küreselleşme öncesinde ABD ya da dünyanın gelişmiş ülkelerinde var olan sistem, bir düşünce akımına göre "tekelci devlet kapitalizmi" olarak adlandırılırdı; bu iyi bir tanımlamadır: Dünya genelinde iş gören büyük tekellerle, gelişmiş ülkelerin devletleri arasında içiçe geçmişlik ilişkisi... Küreselleşme öncesinde, tekellerle devlet arasındaki ilişki, o ulus devletin baskın olduğu bir ilişki tarzı olarak resimlenebilir. Küreselleşmeyle beraber tekeller öylesine büyük güçler kazandılar ki, orta büyüklükteki 40 ülkenin milli hasılası kadar cirosu olan şirketlerden söz ediyoruz. ABD'nin gayri safi milli hasılasının iki katına çıkan ciroya sahip şirketlerden söz ediyoruz; ve bu şirketlerin temel yönetim merkezlerinin esas olarak Amerika ve diğer gelişmiş ülkeler olduğundan söz ediyoruz.
Orada bence analiz edilmesi gereken bir şey var: Günden güne büyüyen tekellerle, merkezlerinin mekan tuttuğu ulus devletler arasındaki ilişki; bu ilişki, yeni dünya düzeninin kurulduğu bu süreçte, tekellerin daha da güçlenmesi lehine yeniden tanımlanıyor. Öyle ki ABD artık kendi başına bir ulus devletin Irak'a saldıran gücü değildir. O aynı zamanda dünya petrol tekellerinin, dünya inşaat tekellerinin sözcüsü, zaman zaman hizmetkârı belki, haline gelmiş olan bir güçtür.
Soru: Bir benzetmeyle: İstiridyenin içini yedikten sonra kabuğuna bürünmek gibi bir şey...
BAG: Ama burada hiçbiri kanımca, diğeri karşısında önemsiz değildir. ABD aynı, 80'den önce olduğu gibi, emperyalizm denen sürecin ana unsurudur. Bu yönüyle küreselleşme denilen şey, azgelişmiş ülkelerden bakınca, yeni tür emperyalizmdir. Yeni olan, orada tekellerle ulus devletin iç ilişkilerindeki değişikliktir. O değişiklik çok önemli bir şey kuşkusuz. Ama hâlâ bir içiçelikte yürüdüklerini görüyoruz. Örneğin Irak saldırısını A veya B petrol devlerinin ortaklığında gerçekleştirmek mümkün değildi. Ama o petrol şirketleri adına ABD'nin, ulus devlet üniformalı ordusu gerçekleştirdi. Çok açık olarak biliniyor ki, ABD'nin Irak'taki varlığı dünyada belli sektörlerde başlıca tekellerin doğrudan doğruya desteği, gözlemi ve yer yer yönetimi altında gerçekleştirildi. Bu anlamda bakarsak eğer, küreselleşme sürecinin, yani günümüzdeki yeni dünya düzeninin itici, en hırsla isteyen gücü, dünya devi, küresel şirket denilen tekellerdir ama o tekeller kendi başlarına, tarihte kaldığı iddia edilen ulus devletlerden bağımsız hareket etmezler. Günümüzde hâlâ geçmişin o klasik askeri sömürgecilik dönemlerinin, ordularla gidilerek, İngiltere'nin Hindistan'a yaptığı gibi işgal edildiği zamanlar geri geldi. O işgali gerçekleştiren tekel şapkası değil, ABD şapkası ama tekeller adına. Demek ki bu yeni dünya düzeninin ikinci bir aktörü daha var: O da dünyanın gelişmiş ülkeleri olarak adlandırdığımız başta ABD olmak üzere, kendine bir varlık kazanmaya çalışan Avrupa Birliği, ve üçüncü unsur olarak, -ne kadar bağımsız unsur olarak değerlendirilebilir bilemiyorum- Japonya.
Soru: Sonuçta varılmak istenen yer veya şey ne? Nereye varacak?
BAG: Çok önemli yerlere vardı: Bence, yalnızca o nedenle olduğunu söylemeyeceğim ama: Dünya kapitalist sistemi, dünya sosyalist sistemine "demir perde ülkeleri" derdi; demir perde indi, piyasa ruhuna, bütün bir dünya sosyalist sistemi toprakları, ardına kadar açıldı. Demek ki toprakta bir genişleme oldu. Dünyada artık piyasa ruhuna kapalı bir yer kalmadı. Ama bisiklete binmek gibi, sermaye de sürekli olarak eğer kâr edemiyorsa, sürekli pedala basmıyorsa, düşer; kendi gelişmesinin sonuna varmış demektir. O halde kâr maksimizasyonunu sağlayacak yeni alanlara, yeni derinleşmelere ihtiyaç var. Genişlemesine fetih bitti. Yani dünyada artık piyasa ruhuna açılacak toprak kalmadı. Ama azgelişmiş dünya, dünyanın dörtte üçünü oluşturuyor; dönüp baktığınız zaman, o ülkeler kapitalist, piyasa sistemini benimsemişler; gelgelelim, kalkınma idaresi zararından gelen bir kapalı alan var: Devletin doğrudan piyasa ilişkilerine açık tutmadığı, vergi sistemiyle finanse ettiği, ticarileşmenin çok genel formlarının tanındığı bir kamu hizmetleri alanı var. Kamu hizmetleri alanı mekansal genişlemeden sonra, o mekanda derinlemesine nüfuzu gerçekleştiren bir alan. Şimdi görüyoruz ki son dönem reformları sürekli olarak, piyasada yürütülen hizmetlere herhangi bir şey demiyor, onlara devam diyor, kamunun elinde olan tüm yatırım hizmet alanlarını bana ver diyor. Dünya Ticaret Örgütü bu doğrultuda genel hizmetler ticareti anlaşmasını 1994'te imzaya açıyor. Yaklaşık 150 ülke, "ben hizmetler sektörümü liberalize edeceğim" diye söz vermeye başlıyor. Mal ticareti GATT anlaşması, 1994 yılında yepyeni bir ruhla, 47'den bu yana sürmekle birlikte, mal ticaretinde serbestleşme bakımından bütün ulus devlet gümrük duvarlarının ortadan kaldırılmasını öngörüyor. Ve burada da hemen hemen bütün hesaplar, devlet tarafından yürütülen kamu hizmetleri alanı üzerine yapılıyor. Biz birden bire öğreniyoruz ki, hiç öyle hesaplamazdık, dünyada eğitim sektörünün cirosu, 2 trilyon dolardır. Sağlık hizmetlerin dünya genelindeki cirosu şu kadar trilyon dolardır, bu alan kâr maksimizasyonu sunan bir alan, çok büyük ihtiyaç olan bir alan, temel insan hakkı kapsamında değerlendirildiği için asla hizmetten vazgeçilemeyecek alan, bütün buralardaki çalışma ilişkileri, üretim, değişim ilişkileri, yeni dünya düzeninin emri altına alınmaya başlanıyor; böylece, coğrafya üzerindeki fetih hareketi, derinlemesine kamu hizmeti alanları ortadan kaldırılarak bir kez daha yürüyor. Bunun sonucu insanlar arasındaki ilişkilerin, piyasada kurulan alışveriş ilişkisi biçiminde yeniden inşa edilmesidir. O yüzden bu kadar çok ahlak konuşuluyor. Çünkü insanlar ulus devlet içinde yurttaşlıktan gelen hak ve görevlerine dayalı yurttaşlık üzerine inşa edilen toplumsal ilişkilerin yerini, piyasa üzerinde müşterilik, iç müşteri, dış müşteri ilişkileri alıyor. Bu kendine göre yepyeni bir ahlak sistemi gerektirecek. O yüzden memurlar için ahlak yasası, toplum için ahlak yasası, şirketler için ahlak yasaları pıtrak gibi çoğalmaya başlıyor.
Soru: Devlet, sadece kendinden isteneni yapmakla yetinince ayakta durabilecek mi? Devletin, bilinegelen şemsiyesi insanların üzerinden alınınca, insanlar tamamen bağsız kalmayacak mı? Bu dünya ölçeğinde yeni patlamalar anlamına gelmez mi?
BAG: Küreselleşme ortaya çıkıp kendini takdim ettiğinde, demişti ki, 200 tane devlet, bu ne ilkellik... Tek tek tek devletlerin vatandaşları haline gelmiş insanlık; bundan kurtulalım. Kendisi söylemese de herkes şunu hayal etti: Dünya vatandaşlığı geliyor... Dünya vatandaşlığı bir rüya. Sizin şu ya da bu özelliğiniz nedeniyle, Afrika'dakinden Amerika'dakinden farklı değerlendirilmemeniz; "büyük insanlığın büyük birliği!.." Hayal böyle kuruldu. Ama çok kısa bir süre sonra ortaya çıktı ki, dünya vatandaşlığı yerine söylenen, "şirket vatandaşlığıdır". Şirket vatandaşlığı olunca, vatandaşlık bütün esprisini yitirdi. Benim istediğim şey, o dünya vatandaşlığı, ama olan o değil; olan, şirket vatandaşlığı ve ben onu istemiyorum. Büyük insanlığın büyük birliği bu değil. O halde buraya dönüp bakıyorum, "ulus devlet vatandaşlığı denen ilkellik" demişti bana, bundan kurtul; onu durmadan çözüyor... Geriye kalan şey ne? Yerel kimlikler, etnik milliyetçilik.. Dünyanın birçok yerinde etnik milliyetçilik savaşları sönmeyen ateşe dönüşmüş durumda.
Demek ki bir senaryo şu olabilir: Şimdiki 200 ulus devlet ortadan kalkacak, o ulusal yurttaşlık kavramı bitecek, insanlar kendi etnik kimliklerine, mezhebî kimliklerine, cemaat yapısına bürünecekler, bir dünya şirketi onlardan üretimin bu ya da şu safhasını yapmasını istediğinde koşacak, istemediğinde, kendini devam ettirecek, kendini besleyebilecek kadar iç dayanışmaya, toplumsal dayanışma ruhuna da sahip olacak. Böylece dünya sermayesi en küçük bir sosyal maliyete kendi cebinden bir şey vermeyecek ama sürecin ihtiyacı olduğunda herhangi bir yerden izin almadan herhangi bir teşvike ihtiyaç duymadan doğrudan doğruya, dünyanın hangi noktasında iş yapmak istiyorsa orada iş yapacak veya vazgeçebilecek. Bu çok aşırı bir yorum olarak karşımıza çıkıyor; yerel devletçiklerden oluşmuş ya da yerel topluluk olarak varlığını sürdüren üretim zincirleri, dağıtım zincirleri içinde anlam kazanan bir yapı, atomize topluluklar...
Devletin ulusal bütünlük kimliği parçalanacak, bu isteniyor. Devletin sosyal kimliği de parçalanacak, devletin sosyal kimliği olmasın isteniyor. Ulusal bütünlükten vazgeçin deniyor, onun yolu belli: Küresel örgütlerin karar mekanizmalarının sonuçlarına bakın. Orada verilen kararları iç hukuka uyarlamak gibi bir ek aşama dahi olmaksızın, kendiliğinden kendi yasanız sayın. Mal, hizmet, para hareketi bakımından bura benim toprağımdır diye en küçük ayırt edici bir işaret bırakmayın. Dünya sermayesi, mal, hizmet, para bakımından çok rahat hareket edebilsin. Bununla beraber bu topraklar üzerinde devlet dediğimiz şey, küreselleşmenin bu yeni düzeninin uç beyliği olarak kalsın; jandarma devlet, gece devleti, minimal devlet adı verilen şey, ulusal ve sosyal olmasın, küresel yeni iktidar zinciri içinde bir aktarma kayışı olarak yerini tutsun. Bunun çok somut örnekleri var. Ulusal açıdan örnekleri var, Dünya Ticaret Örgütü'nün anlaşmaları, IMF - Dünya Bankası'na doğru çekilen egemenlik yetkileri, AB örneğinde görülen o kendine özgü yukarıya doğru yetkileri çekme, ulusal kimliği ortadan kaldıran sürecin örnekleri.
Sosyal kimliği ortadan kaldıran süreç de yerelleşme biçiminde ilerliyor, asıl olarak. Son dönem kamu yönetimi temel kanununu göz önüne getirirsek, bulacağız buradaki göstergeleri: Orada yerel yönetime devredilen tüm yetkiler, sosyal devletin görevleridir. Eğitim görevi, sağlık görevi, sosyal boyutu çok açık olan tarım görevi, bayındırlık görevi.. Bunlar ulusal ve sosyal nitelikli görevlerdir. Bu görevleri yerelleştirdiğimiz anda, orada devlet dediğimiz bu merkezi aygıtı sosyal görevlerden soymuş oluyorsunuz, artık sorumluluk yerel yönetimlerdedir, diyorsunuz, birincil derecede. İkincisi bütün bu sosyal görevleri, yerel özelliklere göre yapılabilir kılıyorsunuz. Yerel özelliklere göre yapılabilir sosyal hizmet demek, devletin, aynı zamanda, ulusal kimliğin rengini uçurmak, belirsiz hale getirmek demektir. Bir tarafta küresele çekme, bir tarafta yerele çekme karşısında, devletin konumunda önemli bir değişiklik ortaya çıkıyor.
Demek ki şunu söyleyebiliriz: Gelişmiş ülkelerde ulus devlet varlığı, gücü nedeniyle, dünyanın azgelişmiş ülkelerindeki gibi erimiyor. Bu çok önemli bir ayrım noktası. Dünyanın azgelişmiş ülkelerinde hem ulusal hem sosyal boyutu eriyor ama devlet diye bir şey kalıyor; o devletin sınırları ne olur, örgütlenme tarzı ne olur, onu şimdiki parametrelerle görmemiz mümkün değil, onu yeniden analiz etmek gerekiyor. Fakat çok önemli bir üçüncü noktası var bu işin kanımca: Bu yeni devlet, jandarma, bekçi, "kürek çeken değil dümen tutan" adı verilen, ulusal ve sosyal olmayan devlet, yeni bir devlet tipi gerçekten. Adı da düzenleyici devlet diye konuyor. Bu devlet tüm toplumu piyasa ilkelerine göre düzenleyen devlettir; piyasa küreseldir.
Soru: Böyle bir gelişim, insanlığı, savaşların bittiği ama zenginlerle yoksullar arasındaki yaşam kalitesi farkının da kapanması hayal edilemeyecek kadar açıldığı; tanımlanmış bir alanda, karıncalar gibi, bir tür köleliğe mi götürür.. Çok kestirilebilir bir şey değil belki...
BAG: Ama somut örnek görebiliriz, mikro örnekleri var: Bizim ülkemizde site duvarları arasında yaşayan bir nüfus var mıydı; kendi evini bir site yönetimine ve özel güvenlik kuvvetine emanet eden; steril bir alan, dışa karşı muazzam yüksek korumalı bir alanda, yüzme havuzlu, yüksek standartlı; bu da bir tür cemaat tarzı; yaşayan insanlar var mıydı... Böyle bir mekan var mıydı; yoktu! İstanbul'a, Ankara'ya bakın, böyle mekanlar var. Çok daha uzak bir zamanda dünya nasıl bir yer olacak diye düşündüğümde, şimdi kentlerin kendini kuruş tarzına baksam, bazı örnekler görüyorum. Yüksek duvarların site yönetimlerinin özel güvenlik kuvvetlerinin koruması altında son derece yüksek standartta yaşayan, toplumun geri kalanından çok büyük ölçüde kopmuş bir yaşam tarzı.
Bunun dışındakiler sosyal hizmetleri talep ettiğinde, "ne bu devlet babacılık" diye aşağılayan bir yaklaşım: "Popülizm kötüdür..." Site duvarlarının arkasından başını yukarı kaldırıp, "popülizm yapmayın" diye konuşuyor site duvarının dışına. Küreselleşme denilen bu yeni dünya düzeni, mevcut eşitsizliğin üzerinde, buna benzer bir dünya inşa ediyor görünüyor. Savaşlar biter mi: Savaşların biteceği görünmüyor. Öyle olsaydı, 20 yılın sonunda Irak'ta patlayan nasıl açıklanacak... Beş sene önce Yugoslavya'da yaşananlara ne diyeceğiz... Afrika'da yaşanan, Türkiye'de iyi takip edemiyoruz maalesef, büyük savaşlara ne diyeceğiz... Barışçıl bir gelecek vaat etmiyor kanımca.
Soru: Ulus devletlerin küreselleşmeye direnme imkanları var mı? Bu yolda yeni bir devletler ittifakı ortaya çıkabilir mi? Son dönemde müthiş yüceltilen "bireysel" direnişlerle mi sistemin yürüyüp gitmesi engellenebilir... Bir de, "cepheden karşı çıkma küreselleşmeye, içine gir ve dönüştürmeye çalış" önerisi var. Ne diyorsunuz?
BAG: Sondan başlarsak, "küreselleşme nasılsa geliyor, içine gir ve dönüştürmeye çalış", bu dünya düzenine eklendiği zaman kendi payının yükseleceğini hesaplayanların görüşü olabilir olsa olsa. Onlar, "içinden bir oyuncu olmayı" zaten kazanç gördüğü için, kendinde dönüştürme potansiyelini, cesaretini bulabilir belki...
Soru: Türkiye bakımından bu geçerli bir yaklaşım mı...
BAG: Eğer bir dünya düzeni olarak küreselleşme, az gelişmiş ülkeler ve bizim ülkemiz bakımından emperyalist bir karaktere sahipse, yani yönetme mevkiine kendisinin yerleşmesini ve bizim tâbi olmamızı istiyorsa, yani bizi yönetmeye talipse, böyle bir seçenek zaten yok demektir.
Bu yeni dünya düzeni, bir politikadır. Politika olduğu için, başka türlüsü, mümkündür; dünyaya farklı bir düzen vermek mümkündür. Müdahil olunacaksa, bu düzen tarzı doğru değil. Türkiye için benim çıkarlarıma uygun değil deyip buna müdahale edilebilir. Bir yeni dünya düzeniyse kurulan ve bu düzene karşı farklı bir programınız varsa, demek ki bu programı ortaya koyup sürece müdahil olabilirsiniz. Ama konumunuzu belirlemeniz gerekiyor: Küreselleşme herkes için eşit fırsatlar sunan bir şeydir, bunun güçlüsü güçsüzü yoktur, eşitler arasında kurulmuş bir oyundur, biz de girelim yapabileceğimizi yapalım, deniyorsa, bu hayaldir. Çünkü küreselleşme eşitler arasında bir oyun değildir. Küreselleşme oyununa Türkiye olarak, dünya düzenini inşa edenlerden biri olarak giremiyorum, ben tâbi olanım. Dolayısıyla bu oyunu, bu kurallarla, ben zarar gördüğüm halde kabul etmek zorunda değilim. Yönetilmesine katkıda bulunmak zorunda değilim. Peki ne yapabilirim? Çok şey yapabilirim...
Soru: Dünyanın geri kalan kısmı bu noktada Türkiye ile ortak, yani muhtemel çok müttefiki var...
BAG: Hem de nasıl. Ne yapabilirim? Bir: Bu küresel bir saldırıdır! Bu dünya düzeninin kurucularını hedef alan bir hareket tarzı geliştirebilirim: Şimdi küresel direnişçilerin yaptığı gibi. Küresel örgütlerin karar merkezlerini karar almak için toplandıklarında sarabilirim, protesto edebilirim, dünya için kötü yapıyorsunuz, derim. Bu çok da önemlidir. Psikolojik abluka altına alırım, tek tek ülkelerde, dünya küreselleşiyor, bak herkes yapıyor, biz de bunu yapacağız diyen teslimiyetçiler, o küreselcilik karşıtları sayesinde uyandılar. Küreselleşme denen her şey kötü mü ki karşı çıkıyorlar, diye; böyle bir katkıları da oldu. Demek ki karar verenleri psikolojik baskı altına almak, sizi istemiyoruz, sizin programınızı istemiyoruz demek onların üzerinde önemli bir etki yaratıyor.
İki: Dünyanın geri kalan kısmında küreselleşmeden hâlâ bir şey umanlar varsa, kendi yurttaşlarına söyledikleri, onlar tarafından yeterince duyulmayan şeyler varsa, o direnişler sayesinde bu küreselleşmede ne var, bak insanlar istemiyor, diye bir uyarıcı vazifesi görüyor; ama bu kadar. Gerekli ama küresel dünya düzenine karşı örneğin Türkiye için, insanlık için, sonuca ulaşabilecek bir çaba değil kanımca. Çünkü karar oralarda alınıyor, orada dur demek önemli, ama karar burada yürüyor. Türkiye'de yürüyor, Mısır'da yürüyor, Cezayir'de yürüyor. Bu son derece önemli bir nokta. Küreselleşme dediğim şey, büyük süpermarketlerin bu ülkede ortaya çıkışıyla karşıma çıkıyor, Demirbank yerine filan levhayla karşıma çıkıyor, belki Ziraat Bankası özelleştirildiğinde onun yerine C bankasının levhalarının yerleştirilmesiyle karşıma çıkacak. Sonuçta ben bu ülkede kendi kaderimi tayin hakkına sahip insan olarak, kendi yönetim makenizmalarından dışarıya atılmış olacağım. Çünkü ülkenin üretim gücü, yatırım gücü, kaynakları seferber etme gücü kimin elindeyse, ülkeyi yönetme hakkı da ondadır. Bu eskiden beri bilinen bir gerçektir. Bu sistemin içinde, şu anda Türkiye Cumhuriyeti toprakları içinde eksikleri pek çok olsa da, kendi kaderime dönüp etki etme kanallarını ve mekanizmalarını kullanabilirken, elimi uzattığımda ulaşamayacağım bir mesafede kurulmuş yönetim mekanizmaları karşısında ben çaresiz kalacağım. O halde küreselin kararları bu ülkede yürüyorsa, ulusal düzeyde savunmaya geçmek, ben bu dünya düzenini istemiyorum, bu dünya düzeni dünyanın mutluluğu için kurulmuş bir düzen değil, o yüzden istediklerine karşı çıkma hakkım var, diyebiliyorum.
Soru: Şöyle bir şey yok mu: İnsanlara refah, zenginlik ve mutluluk vaat ederek iktidara geliyorsunuz. Zenginlik küreselcilerin elinde. Onlarla ittifak yapmadığımız, eklemlenmediğiniz taktirde vaatlerinizi yerine getirme olanağınız var mı?
BAG: Ben, onlarla kenetlendikçe yoksullaştım. 1980 yılından bu yana, küresel dünya düzeninin gerektirdiği politikalar uygulanıyor Türkiye'de. O politikaların her derinleştiği aşamada ben yoksullaştım. Türkiyenin gayrisafi milli hasılası arttı mı? Türkiye'nin gelir dağılımı kendi içinde belli bir düzelme gösteriyor mu? 20 küsur yıllık sürede, dünya ekonomisine her eklemlendim dediğim yerde, özelleştirme politikasıydı sonuç olarak, istihdam daraldı, işsizlik arttı; ülkemdeki üretim kapasitesi düştü. Bunun çeşitli sektörlerde hesaplamaları yapılıyor. Benim önümde, düşüncem gereği, inancım gereği ya da tahminim gereği durum budur demediğim, 23 senelik bir geçmişin bilançosu üzerine sonuca varabildiğim somut bir durum var.
Soru: Biri çıkıp, "sen 23 senedir hep yanlış yaptın, önerilenleri düzgün yapsaydın, bu sürede gelirin 5 - 6 bin dolarlara çıkabilirdi", derse...
BAG: 20 küsur senedir yürütülen politikaların ne kadar iç iktidar kararlarından yürüdüğünü tartışırım. Türkiye, Dünya Bankası'yla 1950 yılından bu yana 170 adet anlaşma yapmış. Bunun 64'ü, 80'li yıllarda, 35'i 90'lı yıllarda yapılmış. Yani 170 anlaşmanın 100'ü, 1980'den günümüze yapılmış anlaşmalar. Ve bu anlaşmaların maddeleri son derece ilginçtir. Şu hüküm vardır: 5 yıllık kalkınma planı, Dünya Bankası'yla yapılan anlaşma kastedilerek, "bu anlaşmadaki hedeflere uygun olarak hazırlanacaktır. 5 yıllık kalkınma planı benim yasamdır. Adı üstünde, 5 yıllık ulusal kalkınma planı. Bu planın hedeflerini koyan, Dünya Bankası kredisi için hazırlanan araştırma mektubunun kendisidir. 1994 yılından başlamak üzere 99 ve 2002, IMF ile yapılan stand by anlaşmaları 3'er yıllık anlaşmalardır, adeta orta vadeli plan gibidir. Gerçek anlamda Türkiye 8. plana göre değil, o stand by'lara göre yönetilmiştir. Ve 3 yıllık stand by'ın 2'şer ya da 3'er aylık uygulama birimleri söz konusudur; gözden geçirmeler, 10'uncuya kadar varan... Dolayısıyla son 20 küsur yıldan bu yana gerçekleştirilen, ne olursa olsun küreselleşen dünyanın yapısal parçası olalım -yapısal reform bu demektir; birinci derecede dünya düzeni kurucularının planı doğrultusunda ilerlemiştir. Eğer Türkiye'de o planın hedeflerine erişme bakımından kendileri açısından bir problem varsa, planlarının bu topraklara uymadığını gösterir. Bu görüş yok değil: Küresel dünya düzeninin ayrılmaz parçası olalım, şimdiye kadar tam olamadık, daha fazla daha fazla... Bu kadarını yaptık bu kadar yoksullaştık, daha fazla yapsak ortadan kalkacağız...
Soru: Türkiye, gerek yönetimi, gerek halkı, gerek aydınlarıyla bu küreselleşme problematiğiyle yeterince ilgili ve uyanık mı?
BAG: Türkiye'de çok sağlıklı bir noktada olduğumuzu düşünüyorum. Türkiye'de bir kısım insan küreselleşmeye bir an önce eklemlenelim, yeterince eklemlenemedik, daha hızlı eklemlenelim, başka türlü çıkış yolu yoktur diyor. Kendi çıkarları açısından bunu söylüyor ve kendi programını Türkiye programı olarak koyuyor. Bir kısım insan da diyor ki, bu küreselleşme denen şey, tekerleğin icadından bu yana gelen insanların birbirine yaklaşması değil, burada yeni bir dünya inşa ediliyor. Yeni inşa edilen dünyada Türkiye'ye, yerelleşme doğrultusunda kendi varlığını ortadan kaldırma gibi bir tehdit savruluyor. Bu küreselleşme eşittir bu yapı nedeniyle, eşittir gelişme gibi bir gelecek vaat etmiyor, o yüzden Türkiye'nin çıkarları doğrultusunda bu süreç karşısında, özgücümüze dayanıp kendi programımızı geliştirmeliyiz. Türkiye'de bu iki görüş çarpışıyor. Genel olarak birine küreselci, diğerine ulusalcı denebilir. Küreselciler, eskinin enternasyonalcileri değil, ulusalcılar da eskinin ırki ya da etnik milliyetçileri değil. Ülkeyi ve halkı savunmak üzere, yurtseverlik bilinci üzerine, aynı zamanda insanlığın yararı üzerine hareket eden, yeni bir kimlikle ulusalcılar konuşuyorlar. Küreselciler, bir onurlu dünya ailesinin içinde Türkiye olarak, yani enternasyonalizmden söz etmiyorlar, Türkiye gibi bir parçanın yok olabileceği ve bunun da kabul edilebileceği bir bütünün içinde erime hayal ediyorlar. Bu iki görüş Türkiye'de gerçekten son derece etkili bir biçimde tartışıyor. Pek çok dünya ülkesinde de galiba bu iki görüş çarpışıyor günümüzde. Buradan bir sonuç çıkacak: Gerçek anlamda Türkiye programını savunan görüş ile kendi programını Türkiye'nin programıymış gibi savunan görüş arasındaki fark. Açıkça şunu söylemek istiyorum: Küreselci, dünya ile entegrasyon Türkiye'nin tek çıkış yoludur diyenlerin programı, Türkiye için bir program değildir. Türkiye'den vazgeçmiş bir programdır. Kendi birey olabilir, grup olabilir, sınıf olabilir, kendini nasıl tanımlıyorsa, kendine, dar çıkarına dönük bir programı Türkiye programı diye sunmalarından ibaret yaptıkları.
Soru: Dünya çapında, küreselleşme karşıtlarının üstün gelmesi mümkün mü, yolu ne?
BAG: Birincisi, Türkiye, Ankara'dan yönetilir. Küreselcilerin bir sloganı var: Ankara küçülmeden Türkiye büyümez... Bu sloganın reddi gerekir. Türkiye, Ankara ile beraber büyür. Bu yeni dünya düzeni içinde, birey olarak dahi varlığımızı koruyabilmenin yolunun Türkiye'nin siyasi birliğinden, Ankara merkezli varlığından geçtiğini, söylemek ve kabul etmek... Bunu yeni zamanların artık reddettiği bir gerçek olduğu savını reddetmekten geçer, o bir. İkincisi, mevcut dünya düzeni içinde her ülkenin gelişmiş ülkeler gibi, kendi lehine hareket etme özgürlüğünün hâlâ bâki olduğunu kabul etmekten geçer. Dünya Ticaret Örgütü'nün her anlaşması için kurulan her müzakere masası sizin tartışma noktanızdır. Turizm sektöründe liberalizasyon bakımından, yararlı, kârlı çıkacağınızı, dünya zenginliğinden böylece daha fazla pay alacağınızı düşünüyorsanız, o alanda liberalizasyonu planlayıp yapabilirsiniz. Ama tarım sektöründe AB ve ABD buğdayı stok olarak çok artmış, satacak yer arıyorlar, o yüzden bizim memleketteki buğday üretimini düşürmek gerekiyor talepleri karşısında direnebilmek gerekiyor. Yani ben bu ülkede doğrudan gelir desteğiyle çiftçiyi topraktan söküp almayacağım, çünkü ben kendimi doyurmak zorundayım, bunun müzakeresini, pazarlığını net biçimde yapabilmek gerekiyor.
Soru: Burada biraz elinizin kuvvetli olması gerekmiyor mu?
BAG: Bu bir irade meselesidir.
Soru: Ama tablo belli. Borç içinde ve her an iflasa itiliverilecek bir hassasiyetiniz var ve bir yandan da, neredeyse "sizi ayakta tutanlara" direniyorsunuz, hatta karşı çıkıyorsunuz... Mümkün mü?
BAG: Ama bu dediğinizin sonucu şu: Irak'a girdiği gibi Amerikan askeri Türkiye'ye girdiğinde de, yapacak bir şey yok, ne yapalım bizim gücümüz yok, dersiniz. Bunu diyebilir misiniz? Çok rasyonel davranıyoruz şimdi: Benim ne kadar gücüm var, ne kadar yapabilirim... Diyelim ki, böyle bir şey oldu, memlekete geldi, dedi ki, "nükleer silah buldum onlarda ya da niyetleri var, düşünmeye başladılar"; geldi girdi. "Ne yapalım" mı diyeceksiniz!.. Olmaz böyle şey. Dünyada kimse demez. Irak halkı da hâlâ demedi, Irak halkı hâlâ Amerikan işgaline karşı direniyor.
Kuşkusuz bu kolay bir yol değil. Tek tek örnekler var: Venezüella var, Chavez, Amerika'nın burnunun dibinde, her türlü baskıya karşı, direniyor ve gelir dağılımını bir parça daha düzeltebilmek için çok çetin mücadele veriyor. Tek tek ülkeler itibariyla zorlukları görürüz, fakat tek tek ülkelerin hayatını, kendi farklı programlarını ortaya koyduklarında kolaylaştıracak şey, dünya konjonktürü olacak yine. Aynı 1918 Birinci Dünya Savaşı'nın ardından, 1917 Ekim Devrimi'nin, 1923 Türk Devrimi'nin yapılması gibi. Dünya konjonktürünün sonucu olarak çıkmıştır o kopuşlar. Ya da 1945 sonrasında pek çok ülkede halk kurtuluş savaşının başlatılması gibi.
Yalnızca Türkiye'nin içinden bakmamak gerekiyor. Dünya genelinde büyük bir krize neden oluyor bu yeni dünya düzeni. Kuranlar açısından da büyük bir kriz temeline sahip. Bir de o genel parametreleri, Irak saldırısında olduğu gibi, bu dünya düzeninin meşruiyetini kaybedişini ve tek tek ülkelerde de politikaların insanlığın yararına olmamasını katın, çok olanak var.
Soru: Ama henüz ortaya çıkmış anti-küresel bir cephe yok...
BAG: Yok. Bir siyasi hareketlilik, bir öncülük, bir bağımsız hareket etme gücü yok, o doğru. Ama o kadar çok toplantı, o kadar çok grup, o kadar çok örgütlenme ve arayış içinde insanlar var ki... Türkiye'de biz çok tartışıyoruz: Ve çok yaygın bir biçimde tartışıyoruz. Belki başlangıç noktası burası. Bunun içinden formülasyonlara doğru, bu ülkede ortaya çıkan sonuçlar, dünyanın genel konjonktürü ve bu yeni dünya düzeninin meşruiyetini yitirişi, bu üç parametre beraber, o süreci canlandıracak.
Soru: Bu arada, ABD toplumunun, "süper devletin süper toplumunun" tamamen küreselci olduğu söylenebilir mi?..
BAG: Hayır hayır. Olur mu? Orada küreselleşmeye karşı direnen sendikalardan tutun, çeşitli toplumsal örgütlere, yükselen sesler var. Her ülkenin içinde var. Amerika'dan söz ettiğimde tüm Amerika'yı, bütün insanları ve varlıklarıyla bir tarafa koymuyoruz. Üstlendiği rolü tanımlıyoruz yalnızca. Yoksa onun kendi içindeki tartışmalar, Türkiye'deki kadar kuşkusuz canlı tartışmalar.
Soru: Yani küreselleşme, dünya bakımından kaçınılmaz bir son değildir...
BAG: Katiyyen değildir.
Benim zihnimi meşgul eden bir şey var aslına bakarsanız: ABD'de anti-küresel direnişe ilişkin çeşitli örgütlerin, özellikle sendikaların analizleri ilginç: Diyor ki, sermaye bu kadar rahat hareket edince dünyada, ABD içinde yatırım yapmış olan sermaye grubuyla ben sendika olarak oturup pazarlığa başladığımda, çok fazla üstüme gelme, kaçarım, diyor patron bana. Nereye? Meksika sınırındaki serbest bölgeye kaçarım. Uzak Asya'ya kaçarım, üstelik buradaki maliyetlerin çok düşüğüne, çevreyi katlederek, çocuk işçi çalıştırarak, kadın emeğini kullanarak, orada çok daha ucuza iş yaparım. O yüzden bu dönemde ücret artışı yok... Sendika, bu noktada benim elim ayağım bağlanıyor, diyor. Bu çok güçlü bir karşı tez. O yüzden, burada yatırım yapmalarını sağlamak için bu hesapsız küreselleşmeyi durdurmak lazım, diyor. Bu bizim hiç görmediğimiz bir boyut mesela.
Buna bir şey daha ekliyor. Diyor ki, buradan kaçıyor, burada çocuk işçi çalıştıramıyor, kadın emeğini böyle acımazsızca kullanamıyor, çevreyi o kadar tahrip edemiyor ama dünyanın az gelişmiş ülkelerinde bunları çok özgürce yapabiliyor. Dolayısıyla benden kaçıp oralara gittiğinde, oralarda yoksullaşmaya neden oluyor. Kendi argümanına bir de bunu ekliyor. İkinci bölümü bizim hoşlandığımız bölüm. Tekeller geliyor, çevreyi, çocukları, kadınları tahrip ediyor, çok düşük ücretlerle köle gibi çalıştırıyor; buna karşılık Amerikan sendika diyelim, doğrudan yatırımlar, bu küreselleşme nedeniyle benden kaçıyor, bende işsizlik baş gösteriyor ya da benim pazarlık gücümü azaltıyor, o yüzden küreselleşme engellensin diyor mesela. Bir küresel direnişten söz ediyoruz ya hani, o küresel direnişte, gelişmiş ülkelerden gelen sesle, az gelişmiş ülkelerden gelen sesin aynı ses olmadığını görmemiz gerekiyor. Bir çıkar farklılaşması var yine. Bizim anlamakta zorluk çektiğimiz bir ulusalcılık var hatta. Bir kendini koruma, tekellerin dağıttıkları o zenginlikten kendine daha fazla pay alabilmek için anti-küresel harekete destek verme boyutu var. Dolayısıyla bir küresel ittifak kurulduğunda diyelim, demek ki o ittifakın içinde bir çatlama daha şimdiden görebileceğimiz bir özellik olarak ortaya çıkıyor.
(*) Bu söyleşi, Yahya Sezai Tezel’le yaptığımız görüşmenin bir tür karşı cephesi olarak düşünülmüştü o zaman. Yeniden okuyunca bugünün iktidarını anlamak çok daha kolaylaşıyor.
http://www.sinbad.nu/’ya da teşekkür borcluyum, 18 Aralık 2004’te “kesip sakladığı” için.
